Tanzimat reformlarının geç Osmanlı dönemi kent morfolojisine etkisi

Abstract

Geç Osmanlı Dönemi, modern devlet yapısının inşasına yönelik siyasi, idari, sosyal, ekonomik ve hukuki alanlarda radikal değişimlerin yaşandığı ve toplumsal dönüşümün kapsamlı olarak ele alındığı kritik bir zaman aralığını temsil etmektedir. Bu dönüşüm süreci, 1839 yılında Tanzimat Fermanı’nın ilanıyla resmiyet kazanmıştır. Tanzimat reformları, merkeziyetçi bir yönetim anlayışıyla taşra idaresini yeniden düzenlemiş; vilayet sistemine geçiş, belediye teşkilatının kurulması ve modern imar faaliyetleri ile kent yönetimini de dönüştürmüştür. Reformlar, yalnızca idari ve hukuki alanla sınırlı kalmamış, aynı zamanda kentsel mekân organizasyonunda yapı ölçeğinden kent ölçeğine kapsamlı değişimlere yol açmıştır. Bu dönemde modern ulaşım ve iletişim hizmetleri geliştirilmiş; yeni modern işlevli ve görünümlü kamusal yapılar kent dokusunda öne çıkmaya başlamıştır. Aynı zamanda kentlerin planlanmasına yönelik çabaların da ön plana çıktığı bu dönemde; imparatorluk genelinde meydana gelen doğal afetler, toprak kaybı ve göçler sonucunda artan nüfusun barınma soruna çözüm bulmak gibi bazı mecburiyetler de planlama sürecinin ivmelenmesine sebep olmuştur. Kentlerin morfolojisinde kalıcı izler bırakan mekânsal dönüşüm süreci, Osmanlı’nın farklı bölgelerinde eş zamanlı ve eşit derecede gerçekleşmemiştir. İlk olarak Başkent İstanbul’da gerçekleşen mekânsal dönüşümler, kademeli olarak diğer imparatorluk kentlerine yayılmıştır. Liman kentlerinde daha yoğun gözlemlenen bu dönüşüm, taşra kentlerinde ise daha sınırlı ancak yine de anlamlı biçimde kendini göstermiştir. Osmanlı kentlerinde yaşanan bu modernleşme süreci, geleneksel Osmanlı kent dokusuyla modern unsurların hibrit bir yapı oluşturmasıyla, Cumhuriyet Dönemi’nin kentsel gelişim dinamiklerine öncülük etmiştir. Bu tez, Tanzimat reformlarının Osmanlı kentlerinin idari yapısında, sosyal yaşamında ve kültürel dokusunda meydana getirdiği değişimlerin, kent morfolojisi üzerindeki etkilerini yapılar ve açık alanlar üzerinden eleştirel bir bakış açısıyla analiz etmeyi hedeflemektedir. Tez, Tanzimat’ın odağında yer alan ve kararların en etkin şekilde okunabildiği başkent İstanbul’u tekil bir örnek olması sebebiyle araştırma kapsamı dışında bırakmaktadır. Bunun yerine, Balkanlar ve Anadolu’daki çeşitli Osmanlı kentlerine odaklan bu çalışma, Geç Osmanlı Dönemi reformlarının farklı coğrafi bağlamlarda yaygın bir şekilde uygulandığının altını çizmektedir. Çeşitli arşivlerin taranması, nizamnamelerin ve reformların detaylı bir şekilde incelenmesi ve yasal belgelerin özgün metinlerine ulaşılması, kentlere ait dönem haritalarına ve görsel materyallerine ulaşılması üzerinden sistematik bir okuma gerçekleştirmeyi amaçlayan bu tez, Geç Osmanlı Dönemi’nde Tanzimat Reformları doğrultusunda dönüşen kentlerin morfolojisini anlamayı hedeflemektedir.The Late Ottoman Period represents a critical era characterized by significant transformations across political, administrative, social, economic and legal fields, aimed at establishing a modern state structure and facilitating comprehensive social change. This transformative process was formalised with the proclamation of the Tanzimat Edict in 1839. The Tanzimat reforms reorganised provincial administration with a centralised governance model and redefined urban administration by transitioning to a provincial system, establishing municipal organisations, and initiating modern urban development activities. The reforms extended beyond administrative and legal areas, resulting in comprehensive alterations in the organisation of urban space, encompassing both building and urban-scale transformations. During this period, advancements in modern transportation and communication services emerged, and new public buildings with modern functions and appearance became prominent within the urban fabric. Additionally, this era witnessed an increased emphasis on the planning of cities; pressing issues such as addressing the housing crisis stemming from natural disasters, land loss and migrations throughout the empire necessitated an expedited urban planning process. The process of spatial transformation, which left permanent traces on the morphology of cities, did not take place uniformly or concurrently across different parts of the Ottoman Empire. The spatial transformations that first took place in the capital Istanbul gradually spread to other cities of the empire. This transformation, which was observed more intensely in the harbour cities, manifested itself in a more limited but still significant way in the provincial cities. This modernisation process in Ottoman cities pioneered the urban development dynamics of the Republican Era by creating a hybrid structure that combined traditional Ottoman urban fabric with modern elements. This thesis seeks to critically analyse the impact of the Tanzimat reforms on the administrative structure, social life and cultural fabric of Ottoman cities through buildings and open spaces. The thesis deliberately excludes the capital city of Istanbul, which was the focal point of the Tanzimat and where the decisions can be most affectively examined, as a unique case study. Instead, the research concentrates on various Ottoman cities in the Balkans and Anatolia, thereby underscoring the widespread implementation of Late Ottoman reforms across diverse geographical contexts. This thesis, which aims to conduct a systematic reading by examining various archives, analysing the regulations and reforms in detail, accessing original texts of legal documents, period maps and visual materials of the cities, aims to understand the morphology of the cities transformed in line with the Tanzimat Reforms in the Late Ottoman Period.